Türk-İslam medeniyetinin öncüleri adıyla başladığımız yazı dizimizin bu haftaki konusu yine yüce dinimiz İslam’ın ilim sahasına verdiği önemin en müşahhas örneklerinden biri olmuş ve bilimle uğraşma hikayesini kendi ifadesiyle “benim bilimle uğraşma sebebim Ali İmran Suresi 191. ayettir” diyen Ebu Reyhan Muhammed bin Ahmed el-Birûnî'dir.
(Onlar ayaktayken, otururken ve yanları üzerine yatarken Allah'ı anarlar; göklerin ve yerin yaratılışı üzerinde düşünürler. Ve "Rabbimiz! Sen bunu boş yere yaratmadın, Sen yücesin, bizi ateşin azabından koru." derler. “Ali İmran 191”) 

Batılıların kaynaklarında “Alberuni” veya “Aliboron” olarak bahsettikleri bu büyük bilim insanı gökbilim, matematik, doğa bilimleri, coğrafya ve tarih alanında önemli çalışmalarıyla dünya literatürüne girmiştir.

Biruni 973 yılında bugün Özbekistan topraklarında olan Harezm’de doğdu. Küçük yaşta babasını kaybeden Biruni, Harezmşahların koruması altına alınarak sarayda eğitimini sürdürdü. Biruni burada, günümüzde sinüs teoremi ile ilgi yaptığı çalışmalardan bilinen, tanınmış ve seçkin bir aileye mensup olan Harezmli gökbilimci ve matematikçi Ebu Nasr Mansur’dan matematik ve astronomi alanında dersler aldı. Ardından 11. yüzyılın önemli Müslüman hükümdarlarından Gazneli Mahmut Hindistan’a yaptığı seferlerde El-Biruni’yi de yanında götürdü. Biruni, 1017-1030 yılları arasında Hindistan’da yaşadı ve bu dönemde meşhur kitabı Kitab’üt-Tahkik Ma li’l-Hind’i yazdı.

El-Biruni, astronomi ve coğrafya ölçümleri için birçok alet geliştirdi. Ne yazık ki geliştirdiği ölçme aletlerinin birçoğu zaman içerisinde kayboldu. Sadece piknometre, mekanik usturlap ve bazı harita projeksiyonları günümüze kadar ulaşan ölçme araçları oldu. El-Biruni, aynı zamanda çok iyi bir ansiklopedi yazarıydı. El-Asar’il-Bakiye an’il-Kuruni’I Haliye isimli kitabında Orta ve Yakın Doğu’da kullanılmakta olan takvim sistemlerini gösterdi. Hindistan’ın erken ortaçağ bilimlerini betimleyerek matematik, astronomi ve astrolojinin temellerini anlattı. El-Kanunü'l-Mesudi kitabı ile ayrıntılı bir matematiksel coğrafya eseri yazdı. İstihrâc el-Evtâr fî Dâire isimli kitabında Orta Asya’nın topoğrafyasını belirledi. Kitabü’I Cemahir fi Ma’rifeti Cevahir’de 50’nin üzerinde mineral, maden, metal, alaşım, porselen gibi maddeler hakkında detaylı bilgi verdi. Kitabında her bir maddenin, maddeleri birbirinden ayırt etmeye yarayan özgül ağırlıklarını gösterdi. Ömrü boyunca incelediği bitkileri Kitâbü’s-Saydele isimli kitabında listeledi ve doğal ilaçların hangi hastalıklara iyi geldiğini kapsamlı bir şekilde anlattı.

Newton’dan 700 sene önce, Netwon’un matematiksel olarak ispatladığı yer çekimi kuramı üzerine ilk fikirleri El-Biruni ileri sürdü. Geliştirdiği teleskoplar ile gözlemleri sonucunda gezegenlerin güneş etrafında döndüğünü doğrulayan Galileo’dan 600 sene önce, dünyanın döndüğü fikrini El-Biruni savundu. Dünya dönüyorsa ağaçlar ve taşların neden fırlamadığı sorusuna, merkezde bir çekicilik olduğu ve her şeyin dünyanın merkezine düştüğü cevabını verdi. Kuzey, güney, doğu ve batının farklı noktalarda buluştuğunu; denizlerin ardında bir karanın bulunduğunu (Bugünkü Amerika) öngördü.

El-Biruni, 75 yaşında vefat etti. Kendisinden çok sonra gelen Newton, Toricelli, Copernicus, Galileo gibi bilim adamlarına ilham kaynağı oldu. Türkçe dâhil 15 dilde yayımlanan The UNESCO Courier dergisi, 1974 yılında çıkardığı sayıyı El-Biruni’ye ayırdı. El-Biruni’yi “Bin yıl önce, Orta Asya’da yaşamış evrensel deha” olarak tanıttı.
Biruni 13 Aralık 1048 yılında vefat ettiğinde geride yetmiş adet astronomi, yirmi adet matematik ve doksan adet tıp, biyoloji, madenler ve şifalı bitkiler hakkında toplamda 180 adet civarında eser bırakmıştır. Ne yazık ki bu eserlerden sadece 27 tanesi günümüze ulaşabilmiştir.